μορένες ή λιθώνες

Υλικά πετρωμάτων που μεταφέρθηκαν και αποτέθηκαν από τους παγετώνες και δημιούργησαν τα μορενικά ή λιθωνικά αποθέματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα μορενικά υλικά (ετερογενή ως προς τις διαστάσεις και τη λιθολογική τους σύσταση) προέρχονται από τις υπερκείμενες παρυφές των ορέων και αποθέτονται, ως πλευρικά κορήματα, στη ράχη της μάζας του παγετώνα, γι’ αυτό διατηρούν γενικά ανώμαλο, γωνιώδες σχήμα με διαστάσεις συχνά αξιόλογες. Μεταφέρονται από την πλαστική μάζα του παγετώνα, ακολουθώντας την πορεία του προς τις κοιλάδες, είτε επάνω στην επιφάνεια του είτε εγκλωβισμένα στο εσωτερικό της μάζας του είτε στον πυθμένα, όπου η τριβή ανάμεσα στον παγετώνα και στο πέτρωμα ενισχύει τη διαβρωτική ικανότητα του παγετώνα, επιφέροντας έτσι τον σχηματισμό του πιο λεπτομερούς μορενικού υλικού (μορενική ιλύς). Από την άποψη αυτή της θέσης των μ. ως προς τον παγετώνα διακρίνονται σε επιφανειακές μ., εσωτερικές μ. και σε μ. βάθους. Τα τεμάχια του μορενικού υλικού χαρακτηρίζονται από τορνεύματα, χαραγές και κυρτώματα, που προκάλεσαν οι πάγοι κατά τη μεταφορά τους. Όταν η αρχική θέση των επιφανειακών μ. διατηρείται πρακτικά η ίδια πάνω στην επιφάνεια του παγετώνα, οι μ. λέγονται πλευρικές και αποθέτονται τελικά στις όχθες της μάζας του παγετώνα που συνεχώς υποχωρεί ή στα πλάγια του μετώπου του παγετώνα. Όταν δύο ή περισσότεροι παγετώνες συναντιούνται, από τη συνένωση των πλευρικών μ. σχηματίζονται οι κεντρικές μ. Οι τύποι αυτοί των μ. μπορεί να προέρχονται και να τροφοδοτούνται από μια προεξοχή πετρωμάτων, που ανήκει στην ανώμαλη κοίτη του παγετώνα και αναδύεται μέσα από τη μάζα του. Όταν οι μ. συρρέουν εμπρός από τον παγετώνα, λέγονται μετωπικές. Από τους μετωπικούς αυτούς λιθώνες, οι πιο μικροί μεταφέρονται πάλι κατά ένα μέρος από τον χείμαρρο του παγετώνα, ενώ οι υπόλοιποι αποθέτονται σε σχήμα ψευδο – ημικυκλικό, σχηματίζοντας το μορενικό ή λιθωνικό αμφιθέατρο. Διαδοχικές φάσεις κίνησης ή υποχωρήσεις ενός παγετώνα σχηματίζουν μια συγκεντρική σειρά αναβαθμίδων, οι οποίες στη συνέχεια υφίστανται τη λιγότερο ή περισσότερο έντονη δράση της διάβρωσης, κυρίως εκ μέρους των ρευμάτων του νερού που τις κατατρώει, αφήνοντας με τον καιρό λίγα υπολείμματα. Συχνά στους πρόποδες των βουνών, που καλύφθηκαν προηγούμενα από μεγάλες μάζες πάγων, δημιουργούνται μορενικές λίμνες, κυρίως φραγματογενείς, καθώς υποσκάπτονται από τους πάγους και φράσσονται από τις μ. Τα μορενικά υλικά διακρίνονται από τα άλλα προσχωσιγενή, από τις διαφορετικές διαστάσεις τους, το γωνιώδες συνήθως σχήμα τους, τις χαραγές και τα τορνεύματα που παρουσιάζουν συχνά κατά την τριβή τους με άλλα πετρώματα. Εξάλλου τα κλαστικά μορενικά υλικά είναι πολύ χαλαρά (ασύνδετα). Πολλές φορές βρίσκονται μ. σε σημαντικές αποστάσεις από τον τόπο προέλευσης τους, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τη διαφορετική λιθολογική σύσταση ως προς τα εδάφη όπου βρίσκονταν. Οι μ. αυτές λέγονται «πλάνητες λίθοι», και σε μερικές περιοχές, όπως π.χ. στην Αμερική, είναι τόσο πολυάριθμοι, ώστε αποτελούν εμπόδιο στην καλλιέργεια. Μερικοί φτάνουν σε όγκο τα 5.000 κυβ. μ. Οι πλάνητες λίθοι ήταν άφθονοι κατά τη διάρκεια των μεσοπαγετωδών φάσεων. Οι πλάνητες λίθοι είναι μοραίνες που βρίσκονται σχεδόν πάντα μακριά από τον τόπο προέλευσής τους? στη φωτογραφία, πλάνητες λίθοι στο Εθνικό Πάρκο Μεταπάφ της Ζιμπάμπουε. Πλευρικές τελικές μοραίνες στον ορεινό όγκο του Πελβού της Γαλλίας, στις Κεντρικές Άλπεις. Τα υλικά των πετρωμάτων αυτών, που μεταφέρθηκαν είτε στην επιφάνεια είτε στο εσωτερικό της μάζας του παγετώνα, συσσωρεύονται στην «πύλη» του, δημιουργώντας πολύ συχνά «μοραινικά αμφιθέατρα».